De afgelopen weken kreeg ik te horen dat ik nog een paar maanden tot een half jaar te leven heb. En toen ik dat ging delen met mijn familie en vrienden vertelde ik daar altijd bij dat wat me te doen staat is me te verhouden tot die aangekondigde dood. De dood in de ogen kijken en tegelijkertijd een klein sprankje hoop koesteren.
Dit jaar schreef Tommy Wieringa in opdracht van de maand van de Maand van de Filosofie het essay Optimisme zonder hoop waarin hij zich verhoudt tot de aangekondigde teloorgang van de aarde waar wij op leven. Nu vind ik de romans van Tommy Wieringa heerlijk om te lezen, maar dit essay deugde van geen kanten. De korte samenvatting van het essay is dat hoop alleen onze verwachtingen vormt, terwijl optimisme zonder hoop ons in staat stelt de goede dingen te blijven doen zonder dat er een onmiddellijke beloning volgt. Hij pleit ervoor de hoop op te geven omdat we ons dan meteen ontdoen van hopeloosheid. Want als we hopen op ‘iets’ dan gaan we iets verwachten, terwijl als we optimistisch zijn zonder hoop is dat een stuwende kracht die ons in staat stelt het goede te blijven doen zonder dat er een onmiddellijke beloning volgt. Kortom: de aarde gaat naar de klote maar optimisme zonder hoop is een mentaliteit die aanzet tot vuilnis opruimen in de natuur, of je aan de snelweg vast te lijmen. Ik denk dus dat dat precies omgekeerd is zoals ook ooit Vaclav Havel dat dacht en opschreef. “Hoop is niet hetzelfde als optimisme. Het is niet de overtuiging dat iets goed afloopt, maar de zekerheid dat iets zin heeft ongeacht hoe het afloopt [….] Hoop is ergens voor werken omdat het goed is, niet omdat het kans van slagen heeft”. Zijn levensverhaal als dissident in Tsjechië waar hij vijf jaar gevangen zat, getuigt daarvan. Hoop is schrijft hij “een gerichtheid van de geest, een gerichtheid van het hart voorbij de horizon verankerd” .
Natuurlijk hopen we dat we de aarde nog leefbaar kunnen houden ook al is er weinig reden tot optimisme. De Koreaans Duitse filosoof Byung-Chul Han publiceerde in 2024 het prachtige The spirit of Hope. Daarin schrijft hij net als Havel dat hoop een zoekende beweging van de geest is. Hoop is schrijf hij contemplatief, leunt naar voren en luistert en kijkt met aandacht wat in de wereld tussen ons verschijnt. Het optimistische ‘het zal wel goed komen’ brengt ons niet op die manier in beweging. Hoop is ook geen emotie die voortkomt uit wat we meemaken in de wereld. Als we diep gelukkig of gepassioneerd verliefd zijn, komt dat voort uit of kan dat eindigen in diep ongeluk en groot liefdesverdriet. Want positieve emoties hebben hun negatieve tegenhanger waaruit ze voortkomen. Ongeluk en eenzaamheid zijn de grond waarin het grote geluk en grote liefde volgens hem in wortelen en bloeien. Over mensen die lang ongelukkig of eenzaam waren zeggen we dan ook letterlijk dat ze “op zijn gebloeid” toen die grote liefde of het geluk langs kwam. Hoop overvalt ons niet zoals die emoties dat kunnen doen. Hoop koesteren we in onze ziel. Zo koester ik dat kleine sprankje hoop in het licht van een aangekondigde dood. Han noemt dat een diep gebed van de ziel in wanhopige tijden. Hoop is een spirituele kracht die onze ziel in beweging brengt. Geloof, hoop en liefde. Hopen, geloven en liefhebben. Niet omdat er een ding of mens is dat verliefdheid in ons oproept maar omdat we liefdevol open staan in de wereld. Zoals de wereld intens mooi is vlak voor de zon ondergaat.
De schrijfster Lieke Marsman leeft ook met een – door ongeneeslijke kanker – aangekondigde dood. Ze schrijft daarover – in Op een Andere planeet kunnen ze me redden – dat doodgaan met hoop, hoe vergezocht en onrealistisch ook, nog altijd beter is dan hopeloos doorleven. “En op momenten dat alles hier en nu toch hopeloos blijkt te zijn mag ik graag denken: op een andere planeet kunnen ze me redden.” De vraag is of dat zo is. Is leven met hoop altijd beter dan hopeloze berusting?
Dat lijkt me een goede beginvraag om mee te filosoferen met jongeren
Over de dood voor wie dat aan durft.
Is de dood een einde of een nieuw begin?
Ben jij er nog als je dood bent?
Kan iets zin hebben ongeacht hoe het afloopt?
Wat heeft zin?
Of hoe is het voor jongeren nu we allemaal op een aarde leven die naar de klote lijkt te gaan?
Kunnen we nog leven op een andere planeet?
Is er hoop? Hoe dan?
Fronnie Biesma – OndertussenOnderweg.nl – Goingarijp 29 oktober 2025
Fronnie Biesma schreef eerder:
Filosoferen met jongeren over troost – Centrum Kinderfilosofie
Filosoferen als invulling van burgerschap? – Centrum Kinderfilosofie
