Het thema van de Kinderboekenweek is geschiedenis. Nanda van Bodegraven beschrijft in dit artikel dat de wortels van FmKJ en van het vrije denken hun oorsprong vinden in het zeventiende eeuwse Amsterdam. Ze benadrukt nog eens dat vrij denken een verworvenheid is die we moeten koesteren. En eentje die we kinderen moeten aanleren!
Misschien denk je, als je deze titel leest, aan Berrie Heesen, die in Nederland FmKJ (filosoferen met kinderen en jongeren) op de kaart zette. Of, misschien ga je verder terug in de tijd en denk je aan Matthew Lipman, die FmKJ wereldwijd op de agenda zette.
Maar, FmKJ heeft veel oudere wortels. Er gingen allerlei ontwikkelingen, die belangrijk zijn in onze cultuur, aan vooraf. De Westerse wereld waardeert autonomie, ofwel, zelf durven nadenken, sterk. Vanuit die waardering ontstonden nieuwe ideeën die inmiddels vaak zelfs in de wet werden vastgelegd. Denk bijvoorbeeld aan algemeen stemrecht, vrijheid van meningsuiting -als je daarin tenminste niet oproept tot schaden van anderen-, dat zelfs gevangenen basisrechten verdienen en dat lijfstraffen inhumaan zijn en dat ieder mens voor de wet gelijk is.
Het ontstaan van de waardering voor autonomie gaat ver terug. Het Amsterdam van de zeventiende eeuw laat zien dat dit toen helemaal niet vanzelfsprekend was en hoe er door denkers van toen intensief is nagedacht én geschreven om het belang daarvan te benadrukken.
Hoezo in Amsterdam? In Amsterdam was net iets meer vrijheid dan in andere steden. De oorzaak daarvan was niet hoogdravend: het was omdat men de smaak van geld had geproefd. Er heerste een sterke handelsgeest. Daar zijn allerlei gebeurtenissen aan vooraf gegaan, zoals het mirakel van Amsterdam. Dat was een wonder rondom een hostie, dat zich volgens de overlevering op 15 maart 1345 in Amsterdam voltrok.Amsterdam werd daardoor een zeer populair pelgrimsoord, katholieken van allerlei verschillende ordes kwamen hier op af. Dat bracht geld in het laatje en dat smaakte naar meer. Men begreep dat tolerantie voor andere geloven grotere handelsnetwerken op leverde. De gunstige ligging van de haven, met zowel over zee als binnenlandse rivieren die goed bereikbaar waren, versterkte dit. En de val van Antwerpen voor de katholieke Spanjaarden, waardoor diestad juist minder tolerant werd, hielp ook een handje.
De handelsgeest bracht verschrikkelijke dingen voort, zoals een levendige handel in slaven. Zoals zo vaak hebben ontwikkelingen twee kanten, want het bracht ook een grote mate van persvrijheid voort. De handel in boeken was heel groot in Amsterdam in de zeventiende eeuw. Via de haven werden de boeken over de hele wereld verspreid. Deze handel leverde veel geld op.
Zo werd via de Amsterdamse drukpersen het vrije denken, de gedachten van vrijdenkers, zoals filosofen toen nog genoemd werden, verspreid over Europa.
Daarom schrijft Spinoza; ‘Ons is nu het zeldzame geluk ten deel gevallen dat wij leven in een staat waarin niets als kostbaarder en dierbaarder wordt beschouwd dan de vrijheid’. Hij schrijft dat in zijn Tractatus Theologico-Politicus, dat hij in 1670 in Amsterdam liet drukken en anoniem publiceerde. Ironisch genoeg werd het vier jaar later in opdracht van stadhouder Willem III verboden, tegelijk met Leviathan van Thomas Hobbes en Philosophia S. Scripturae interpres van Lodewijk Meijer, een tijdgenoot van Spinoza. Zo blijkt dat zelfs in het relatief vrije Amsterdam de vrijheid om zelfstandig te denken, schrijven en publiceren nog niet normaal was.
Toch had binnen de Republiek het zeventiende eeuwse Amsterdam met haar wetenschappers, geleerden, drukkerijen en uitgevers een inspirerende uitwerking op het vrije denken. Er zijn veel aanwijzingen dat Amsterdam de Verlichting mogelijk heeft gemaakt en, zegt historicus Jonathan Israël, bekend van zijn boek Radicale Verlichting ‘de tegenkrachten van het traditionele denken waren groot.’
De verlichting en het zelf denken zitten gelukkig inmiddels in de haarvaten van onze samenleving. Via onder meer de filosoof Immanuel Kant is het belang van durven denken nog meer op de kaart gezet in het Westen. Daarom is het zo belangrijk dat er FmKJ op alle scholen wordt gegeven: nog steeds is goed leren denken niet vanzelfsprekend. Als we kinderen niet leren nadenken, kan deze ruimte ook weer verdwijnen: het was niet vanzelfsprekend en het is niet vanzelfsprekend.
Informatie toegevoegd door de redactie van het CKN:
Nanda van Bodegraven ontwikkelde het project “Vrijheid van Amsterdam”: een wandeling door de stad met als thema vrijheid. De genoemde tekst van Spinoza staat op de eerste van tien tegels van die wandeling. Gratis audiotours, te vinden op vrijheidvanamsterdam.nl, leiden je langs alle tien de filosofische tegels. Er is ook een versie voor kinderen vanaf tien jaar beschikbaar en een verkorte versie die langs acht tegels gaat. Inmiddels is er ook een boekje van, dat kun je bestellen via deze link.
Als je de facebookpagina of linkedinpagina volgt, blijf je op de hoogte van wandelingen met gids en andere filosofische activiteiten over vrijheid.
https://www.facebook.com/vrijheidvanamsterdam/
https://www.linkedin.com/company/68005005/admin/
