De vrijheid, waaronder pers- en geloofsvrijheid, was in zeventiende-eeuws Amsterdam groter dan in veel andere Europese steden. Filosofen zoals Descartes en Spinoza woonden daarom in Amsterdam en andere vrijdenkers kwamen hier om hun boeken te publiceren. Nanda van Bodegraven ontwierp wandelroutes onder de naam ‘Vrijheid van Amsterdam‘ en deze zijn gratis te downloaden, langs deze filosofisch belangrijke pleisterplaatsen. Daarnaast zijn er speciaal ontworpen tegels met citaten van filosofen te vinden.
Wandel in hun voetsporen met de gratis audiotours en ontdek hoe onze wereld door deze vrijdenkers beïnvloed is. Wandel je liever onder leiding van een gids? Kijk dan in de agenda.
De wandelroutes ‘de vrijheid van Amsterdam’ die Nanda van Bodegraven ontwierp nemen je mee naar de 17e eeuw. Amsterdam was toen een grote havenstad, van waaruit handel gedreven werd met grote delen van de wereld. Eén van de belangrijkste handelsproducten van Amsterdam waren boeken. Daar hing de persvrijheid mee samen: het Amsterdamse stadsbestuur wilde deze handel niet beknotten. Maar deze persvrijheid was relatief en veel kleiner dan onze persvrijheid nu. Dit blijkt uit dat bijvoorbeeld Spinoza’s Theologisch Politiek Traktaat meteen verboden werd. Overigens werd het evengoed uitgebracht en over heel Europa verspreid. Ook de tolerantie voor andere geloven was groter in Amsterdam. Wederom speelde de handelsgeest hierin ook een grote rol: al die geloven namen wel hun handelscontacten en netwerken mee.
Naast de wandelroutes die gratis te downloaden zijn, komen er speciaal ontworpen tegels te liggen op voor de filosofie bijzondere plaatsen. Nanda legt uit: “Ik ben naar de gemeente gegaan, en na wat pogingen kreeg ik de stadsdeelvoorzitter van Amsterdam Centrum, Boudewijn Oranje, te spreken. Hij was enthousiast. Daarom is het gelukt om stoeptegels met citaten van filosofen te mogen plaatsen.”
Naast Descartes, Spinoza, Locke en Hobbes, heeft Van Bodegraven Amsterdamse denkers als Franciscus van den Enden, Lodewijk Meijer en Adriaan Koerbagh een plaats gegeven in de stadswandeling. “Ik wilde de minder bekende filosofen ook een plaats geven, omdat zij wel het denken vooruit geholpen hebben. Ik wilde daarmee laten zien dat het denken geen eenzame bezigheid was. Er was heel veel uitwisseling, er werd heel veel gediscussieerd, op straat en op allerlei andere plaatsen. Deze minder bekende denkers hebben bijvoorbeeld Spinoza geholpen zijn denken te ontwikkelen. Ook hun boeken droegen bij aan het klimaat van uitwisseling. Het was echt een dialogische snelkookpan.”
Dat de persvrijheid relatief was, blijkt uit dat Koerbagh in de gevangenis hout moest raspen, in het Rasphuis. Dat was de straf voor zijn boek waarin hij onder meer de kerk bekritiseerde.
“Het mooist aan de Amsterdamse denkers is dat ze de handelsgeest, die hen hielp vanwege de grotere vrijheid, mijlenver overstegen. Allerlei ideeën en filosofische theorieën, die veel doordachter en hoogstaander waren dan de platte handelsgeest, kwamen op. Wat is rechtvaardig, hoe kunnen we het beste samenleven, mag je je eigen geloof opleggen aan anderen, hoe funderen we kennis? zijn enkele van de vragen die ze probeerden te beantwoorden. Eigenlijk werd het zelf denken bevrijd. Ik heb dan ook op verschillende tegels citaten opgenomen die gaan over zelf denken. Hiervóór bepaalde de tradities ongeveer alles, voornamelijk de Bijbel en de boeken van Aristoteles en Plato. Maar deze zogenaamde vrijdenkers wilden zelf kunnen inzien wat waar en juist is.”
‘Ik denk dus ik ben’ is een van de helderste voorbeelden daarvan. Descartes wilde zelf inzien wat hij zeker kon weten. Dat hij dacht kon hij niet betwijfelen. Met zijn uitspraak kwam God op de tweede plaats en de mens op de eerste. Dit wordt gezien als het startpunt van de moderne tijd, waarin de mens de plaats van God in gaat nemen. Hoe moeilijk dit toen nog lag, wordt ook duidelijk aan de reactie van Utrechtse hoogleraren op het filosofische vrijdenken. De filosofie van Descartes werd de ‘nieuwe filosofie’ genoemd. Nieuw was toen niet bepaald een compliment:
“Wij hoogleraren der universiteit van Utrecht verwerpen deze nieuwe filosofie, eerstens omdat zij de oudere wederstreeft en tegen haar grondslagen ingaat, ten tweede omdat zij de jeugd van de studie afwendt, zodat deze niet meer de academische schooltermen verstaat. En tenslotte omdat niet alleen vele onjuiste en tegen de rede strijdende opvattingen uit deze nieuwe leer volgen, maar onrijpe jongelieden licht daaruit gevolgtrekkingen kunnen afleiden, die tegen de andere wetenschappen en faculteiten en inzonderheid tegen de ware theologie ingaan.”
Het boek waarin Descartes dit schrijft is zijn Vertoog over de methode. Het heeft een stortvloed van discussie opgeroepen, in heel Europa. Hij werkte hier in Amsterdam aan. Van Bodegraven: “Dat hij hier in Amsterdam aan werkte, is toch wel iets om even bij stil te staan. Daarom komt er een tegel op de Westermarkt met deze uitspraak ‘ik denk, dus ik ben’.”
Dit boek is in Leiden gepubliceerd, een andere Nederlandse stad die zeer grote mate van persvrijheid bezat. Dus het is niet zo dat er alleen in Amsterdam meer vrijheid was. En hier is nog een nuance op zijn plaats. Descartes kwam uit Frankrijk, dus het is niet zo dat Amsterdam de enige bakermat van de moderne tijd is. Nanda: “We moeten het ook weer niet overdrijven. Maar Amsterdam biedt wel een geweldig inkijkje in de wortels van de Westerse moderniteit. En sommige tegenwoordige auteurs, waaronder grootheden als Jonathan Israël, stellen dat er een grote kans was dat zonder de rol van Amsterdam de tegenkrachten te groot waren geweest en de moderne tijd niet was doorgezet.”
“Autonomie en individuele vrijheid zit nu in de haarvaten van de Westerse samenleving. Dat is historisch en wereldwijd gezien niet niks. Dat we zoveel vrijheid hebben is geweldig, vind ik. En je kan je afvragen of al die ruimte voor autonomie en individuele vrijheid ook geen problemen oplevert. We hebben steeds vaker te maken met mensen op hoge posities met meningen waarvan zij niet het idee hebben dat zij daarover verantwoording hoeven af te leggen. Eenzaamheid en consumptiedrang zijn andere nadelen die hier sterk mee samenhangen.”
“Ook over de negatieve kanten van onze samenleving wil ik graag het gesprek aangaan en ook dit samen onderzoeken en proberen op te lossen. Niet door simpele oplossingen te promoten of terug naar vroeger te willen. Maar juist door allemaal die autonomie en zelf denken in te zetten en door samen goed na te denken erover. Jawel, vanuit het credo ‘Samen beter denken’. Dus: de slogan van het CKN! Met zelf én samen denken kun je heel veel oplossen. Dat is ook de basis van wetenschap. Wetenschap is geen individueel werk, het is de praktijk van voortbouwen, correctie en voortschrijdend inzicht. Ook een kant van het Amsterdamse denken in de 17e eeuw. Kortom, via het inkijkje in de ontwikkeling van het denken via de Amsterdamse denkers in een heel vrije tijd vol mogelijkheden, kom je lijnrecht uit bij het belang van filosoferen met kinderen en jongeren (en natuurlijk ook volwassenen).”
Dank aan het HFA, Humanisme Fonds Amsterdam. Dit fonds heeft deze wandelingen mogelijk gemaakt. Het HFA steunt projecten die Amsterdam verbinden aan Humanisme. Mede door de Amsterdamse denkers is individuele vrijheid en autonomie op de kaart gezet. Deze ontwikkeling gaat vooraf aan Humanisme, daarom steunt het HFA dit project.
Vrijheid van Amsterdam
De website ‘Vrijheid van Amsterdam’ is te bezoeken. Daarnaast heeft Nanda van Bodegraven een werkboekje gemaakt voor bij de wandeling on kinderen na te laten denken over vrijheid. Je kan ook een mail sturen als je wilt weten wanneer dit boekje uitkomt of als je een vraag hebt over dit project: info@vrijheidvanamsterdan.nl
